NEWSPAPER

Wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny, m.in. przez właściwą organizację zajęć edukacyjnych wychowanie do życia w rodzinie oraz realizację zadań programu wychowawczo-profilaktycznego.

KOMENTARZ

Działalność wychowawcza szkoły należy do podstawowych celów polityki oświatowej państwa. Wychowanie młodego pokolenia jest zadaniem rodziny i szkoły, która w swojej działalności musi uwzględniać wolę rodziców, ale także i państwa, do którego obowiązków należy stwarzanie właściwych warunków wychowania. Zadaniem szkoły jest ukierunkowanie procesu wychowawczego na wartości, które wyznaczają cele wychowania i kryteria jego oceny. Wymienić tu należy takie wartości, jak: ofiarność, współpraca, solidarność, altruizm, patriotyzm i szacunek dla tradycji.

W sytuacji szkolnej następuje:

1. wskazywanie wzorców postępowania i budowanie relacji społecznych, sprzyjających bezpiecznemu rozwojowi ucznia (rodzina, przyjaciele);
2. wzmacnianie poczucia tożsamości indywidualnej, kulturowej, narodowej, regionalnej i etnicznej;
3. formowanie u uczniów poczucia godności własnej osoby i szacunku dla godności innych osób.

Wychowanie ukierunkowane na wartości zakłada przede  wszystkim podmiotowe traktowanie ucznia, natomiast wartości skłaniają człowieka do podejmowania odpowiednich wyborów czy decyzji. W realizowanym procesie dydaktyczno-wychowawczym szkoła podejmuje działania związane z miejscami ważnymi dla pamięci narodowej, formami upamiętniania postaci i wydarzeń z przeszłości, najważniejszymi świętami narodowymi i symbolami państwowymi.

Zajęcia z uczniami mające na celu realizację 1 kierunku polityki oświatowej państwa w roku szkolnym 2021/2022 powinny być oparte na dorobku psychologii humanistycznej, pozytywnej i społecznej oraz pedagogiki humanistycznej. Wskazane jest realizowanie warsztatów, lekcji wychowawczych kształtujących kompetencje społeczne, takich jak komunikatywność i asertywność oraz uwzględnianie wartości w treściach poszczególnych przedmiotów, w szczególności wychowanie do życia w rodzinie, co służy wspieraniu postaw prospołecznych.

Nauczyciele, realizując zadania programu wychowawczo-profilaktycznego, a w szczególności zajęcia z wychowania do życia w rodzinie – wspierając w tym zakresie obowiązki rodziców – powinni zmierzać do tego, aby uczniowie:

1. znajdowali w szkole środowisko wszechstronnego rozwoju;
2. mieli świadomość procesu rozwoju psychoseksualnego;
3. doceniali wartość rodziny i znali zadania, jakie ona pełni;
4. uznawali godność człowieka;
5. poszukiwali, odkrywali i dążyli do osiągnięcia celów życiowych i wartości ważnych dla odnalezienia własnego miejsca w rodzinie i w świecie;
6. czyli się szacunku dla dobra wspólnego jako podstawy życia społecznego;
7. kształtowali w sobie postawę dialogu, umiejętność słuchania innych i rozumienia ich poglądów, umieli współdziałać i współtworzyć dojrzałe więzi osobowe.

Wśród działań realizowanych w ramach programu wychowawczo-profilaktycznego warto zaproponować rodzicom cykliczne spotkania, obejmujące następujące bloki tematyczne:

1. Wychowanie jako proces – wpływy intencjonalne i niezamierzone.
2. Istota błędów wychowawczych i ich konsekwencje.
3. Świadomość siebie, swojego systemu wartości i siły wpływu rodzica na rozwój dziecka.
4. Rozwój umiejętności społecznych jako długofalowa strategia wpływu na emocje.
5. Rozwijanie umiejętności społecznych i rola rodziny.
6. Tworzenie sytuacji wychowawczych wspierających i ukierunkowujących proces rozwoju dziecka i internalizacji norm, wartości.

W celu podnoszenia jakości budowanych relacji i kompetencji nauczycieli w procesie wspierania rodziców warto zaplanować warsztaty z następujących zakresów tematycznych:

1. Dialog z rodzicami podstawą do udzielania wskazówek i wspomagania rodziców.
2. Zaangażowanie nauczyciela w rozwiązywanie trudności indywidualnych i społecznych.

PROPONOWANA TEMATYKA ZAJĘĆ DLA UCZNIÓW

1. Poszanowanie godności człowieka: godność osobista a godność osobowa (godność człowieka), cechy godności człowieka, zachowania niegodziwe, doświadczanie godności.
2. Wychowanie do wartości: znaczenie wartości, systemy i hierarchie wartości, konflikty wartości.
3. Kształtowanie postaw: komponenty postawy (poznawczy, uczuciowo-oceniający, behawioralny), właściwości postaw (kierunek, intensywność, zakres, złożoność, trwałość), zmiana postaw (uleganie, identyfikacja, internalizacja
   – uwewnętrznienie), katalog postaw społecznych (postawy pozytywne
   i nieaprobowane).
4. Respektowanie norm społecznych: system normatywny (prawo, moralność, obyczaj, religia), reguły dobrego życia w relacjach społecznych, katalog praw
   i obowiązków ucznia, sankcje społeczne, zasady dobrego zachowania (savoir vivre), obszary i granice tolerancji.
5. Kształtowanie postawy dialogu: umiejętność słuchania innych i rozumienia ich poglądów, umiejętności współdziałania i współtworzenia dojrzałych więzi osobowych.
6. Rodzina jako miejsce prawidłowego rozwoju: wartość rodziny w życiu osobistym człowieka, jej zadania, role matki, ojca, dziecka.

Wychowanie do wrażliwości na prawdę i dobro. Kształtowanie właściwych postaw szlachetności, zaangażowania społecznego i dbałości o zdrowie.

KOMENTARZ

Zgodnie z zapisami podstawy programowej, wdrażanej od 2019 roku w szkołach ponadpodstawowych, jednym z głównych celów kształcenia ogólnego jest budowanie systemu wartości na fundamencie prawdy, dobra i piękna, oraz rozwijanie wrażliwości społecznej.

Kierunek 2 realizacji polityki oświatowej państwa zwraca uwagę na wartości, którymi powinien się kierować każdy z nas, a szczególnie młody człowiek. Należy pamiętać, że działania wychowawcze, które będziemy podejmować w szkołach i placówkach oświatowych, muszą być zgodne z wolą rodziców naszych podopiecznych. Od najmłodszych lat w edukacji zwraca się uwagę na wartości, które są ponadczasowe. Pozwalają one na kształtowanie odpowiednich postaw. Nauczyciele i wychowawcy powinni nie tyle uczyć odróżniać dobro od zła, co starać się mieć wpływ na rozwój wychowanka poprzez swoją codzienną postawę.

Szczególną uwagę należy zwrócić tutaj na rolę samorządu uczniowskiego i działalność szkolnego klubu wolontariusza. Młodzież, dzięki działalności w ich ramach, uczy się wartości, jaką jest niesienie pomocy innym, oraz wrażliwości na dobro i piękno. Pomaga rozwijać i uczyć żyć według uniwersalnych wartości. Działalność społeczna uczniów pomaga ponadto w rozwijaniu i kształtowaniu osobowości oraz w zdobywaniu wiedzy i umiejętności.

W sytuacji wciąż trwającej pandemii ważne jest również dbanie o rygor sanitarny. Należy podkreślać, jak istotny jest zdrowy styl życia, zdrowe odżywianie i dbanie o zdrowie psychiczne. Warto zadbać również o aktywność fizyczną, badania profilaktyczne oraz szczepienia.

 PROPONOWANE METODY PRACY

Debata szkolna, w tym debata oksfordzka. Pomysły na działania samorządu uczniowskiego w celu budzenia wrażliwości społecznej i zachowań prozdrowotnych. Kształtowanie kompetencji społecznych – projekty uczące postaw szlachetności i zaangażowania społecznego. Prawda, dobro, piękno – próba definicji, warsztaty.

Działanie na rzecz szerszego udostępnienia kanonu edukacji klasycznej, wprowadzenia w dziedzictwo cywilizacyjne Europy, edukacji patriotycznej, nauczania historii oraz poznawania polskiej kultury, w tym osiągnięć duchowych i materialnych. Szersze i przemyślane wykorzystanie w tym względzie m.in. wycieczek edukacyjnych.

KOMENTARZ

Realizacja tego priorytetu jest wspierana, między innymi, poprzez projekt „Poznaj Polskę”, polegający na dofinansowaniu wycieczek i wyjazdów edukacyjnych do miejsc pamięci narodowej i innych miejsc związanych z szeroko rozumianą polską kulturą oraz osiągnięciami Polaków w różnych dziedzinach wiedzy i nauki. Miejsca o szczególnym znaczeniu dla historii polskiej znajdują się na listach opublikowanych przez MEiN, z uwzględnieniem wieku uczniów na poszczególnych etapach edukacyjnych oraz ich wiedzy i umiejętności. Program ten wspomaga realizację podstawy programowej, szczególnie w kształceniu humanistycznym (historia, wiedza o społeczeństwie, język polski). Może być również pomocny w realizacji podstawy programowej w zakresie edukacji przyrodniczej, na przykład fizyki czy chemii.

PROPONOWANA TEMATYKA ZAJĘĆ DLA UCZNIÓW

 Zalecane metody prowadzenia wycieczek o charakterze edukacyjnym to przede wszystkim:

• obserwacja kierowana – pozwala nauczycielowi stosować pytania naprowadzające, dążyć do uzyskania odpowiedzi na trudne i złożone zagadnienia;
• obserwacja samodzielna – uczniowie, wykorzystując swoją wiedzę i umiejętności, obserwują, badają zagadnienie (zgodnie z podaną instrukcją), aby wyciągnąć odpowiednie wnioski;
• pokaz z objaśnieniami – mogą go prowadzić takie osoby, jak przewodnicy, kustosze,
  a nawet uczniów, którzy wcześniej zetknęli się z danym zagadnieniem (metoda podająca);
• wywiad z osobą, która prowadzi działalność związaną z tematem wycieczki edukacyjnej, co daje możliwość zadawania pytań oraz obserwacji w czasie, słuchania objaśnień, aktywizuje umysł ucznia i zaspokaja jego ciekawość poznawczą.

Podstawową funkcją wycieczek edukacyjnych jest kształcenie zarówno w sensie poznawczym, jak i praktycznym. Uczniowie uczą się orientacji w otaczającej rzeczywistości przyrodniczej, kulturowej, społecznej i przyswajają sobie pewne umiejętności, które następnie mogą wykorzystać w praktyce. Wycieczki edukacyjne mogą być organizowane także w celu powtórzenia i utrwalenia zdobytych wiadomości.

Podnoszenie jakości edukacji poprzez działania uwzględniające zróżnicowane potrzeby rozwojowe i edukacyjne wszystkich uczniów, zapewnienie wsparcia psychologiczno-pedagogicznego, szczególnie w sytuacji kryzysowej wywołanej pandemią COVID-19 w celu zapewnienia dodatkowej opieki i pomocy, wzmacniającej pozytywny klimat szkoły oraz poczucie bezpieczeństwa. Roztropne korzystanie w procesie kształcenia z narzędzi i zasobów cyfrowych oraz metod kształcenia wykorzystujących technologie informacyjno-komunikacyjne.

KOMENTARZ

Długotrwała pandemia wymusiła zmianę formy kształcenia dzieci i młodzieży w szkołach i placówkach oświatowych. Wprowadzenie nauki zdalnej spowodowało w wielu przypadkach negatywne konsekwencje. Zaobserwowano pogarszanie się kondycji psychicznej dzieci i młodzieży. Uczniowie są zmęczeni, rozdrażnieni, mają problemy z koncentracją i skupieniem uwagi na wykonywanych zadaniach, mają też obniżoną motywację do podejmowania działań związanych z nauką. Skutkuje to trudnościami w nauce, a także wzrostem zachowań ryzykownych i nadużywaniem mediów elektronicznych. Aby zniwelować negatywne skutki długotrwałego zawieszenia zajęć stacjonarnych oraz ułatwić powrót uczniów do szkoły, należy opracować i wdrożyć plan działań wspierających dzieci, młodzież, nauczycieli i rodziców.

Realizacja działań wspierających ma na celu: integrowanie zespołów klasowych, wdrażanie do aktywności fizycznej, pomoc w wyrównywaniu braków edukacyjnych oraz wsparcie psychologiczne i pedagogiczne. Konieczne staje się rozpoznanie szczególnych potrzeb uczniów w celu prawidłowej adaptacji podczas powrotu do nauczania stacjonarnego.

Udzielenie wsparcia psychologiczno-pedagogicznego i edukacyjnego uczniom zredukuje trudności emocjonalne, wzmocni więzi klasowe, zintegruje zespoły klasowe oraz odbuduje relacje, wyrówna zaległości edukacyjne powstałe na skutek nauczania w trybie zdalnym oraz wyrobi nawyk aktywnego spędzania wolnego czasu.

PROPONOWANE METODY PRACY

W celu zrealizowania powyższego priorytetu we wszystkich obszarach związanych z powrotem dzieci i młodzieży do nauczania stacjonarnego wskazane jest przypomnienie uczniom i rodzicom zasad bezpiecznego zachowania się w szkole, zgodnego z zapisami zawartymi w procedurze bezpieczeństwa, oraz zwrócenie uwagi na konieczność zachowania reżimu sanitarnego (rozmowy, pogadanki). Jednoczenie, aby odbudować relacje rówieśnicze, można stosować gry i zabawy integracyjne. Należy budować atmosferę zaufania, pozytywne skojarzenia ze szkołą poprzez zachęcanie uczniów do aktywnego uczestniczenia w życiu klasy i szkoły, udziału w akacjach, konkursach organizowanych na terenie szkoły.

Diagnoza odczuć uczniów, lęków i obaw związanych z powrotem do nauki stacjonarnej może być sporządzona w oparciu o wyniki ankiet przeprowadzonych wśród uczniów oraz indywidualne rozmowy na temat ich problemów. Nie należy zapominać o wsparciu informacyjnym rodziców, aby mogli skutecznie wspomagać emocjonalnie swoje dzieci (informacje, wskazówki, porady, ciekawe artykuły).

Wszystkie działania powinny być podejmowane w bezpiecznej, przyjaznej atmosferze pracy i nauki. Realizacja zadań mających na celu przezwyciężenie trudności uczniów w nauce oraz nadrobienie zaległości edukacyjnych (zajęcia wspomagające z poszczególnych przedmiotów) powinna się odbywać w pozytywnym, budującym klimacie.

Bardzo ważnym elementem realizacji czwartego kierunku jest zachęcanie do aktywności fizycznej, aktywnego spędzania czasu wolnego, wspieranie sprawności ruchowej uczniów. Przykładowe, sprawdzone sposoby stopniowego przywracania aktywności fizycznej dzieci i młodzieży to: wprowadzenie podczas lekcji wychowania fizycznego ćwiczeń usprawniających, odpowiednich dla uczniów o różnym stopniu sprawności fizycznej, oraz takich, które będą właściwe w korygowaniu wad postawy; prowadzenie na świeżym powietrzu zajęć ruchowych integrujących grupę; organizacja zawodów sportowych.

Wdrażanie Zintegrowanej Strategii Umiejętności – rozwój umiejętności zawodowych w edukacji formalnej i pozaformalnej, w tym uczeniu się dorosłych.

Wzmocnienie edukacji ekologicznej w szkołach. Rozwijanie postawy odpowiedzialności za środowisko naturalne.

KOMENTARZ

Celem dobrze pojmowanej edukacji ekologicznej powinno być rozwijanie u uczniów kompetencji, które przyczynią się do rozumienia przyrody i procesów zachodzących w środowisku, wykształcą poczucie odpowiedzialności i troski o środowisko naturalne oraz umożliwią podejmowanie decyzji o angażowaniu się do adekwatnych działań na rzecz przyrody i odpowiadanie na różne wyzwania współczesnego świata, dotyczące środowiska naturalnego. Uzasadnieniem potrzeby jej realizowania są zapisy preambuł podstaw programowych dla szkoły podstawowej i szkół ponadpodstawowych, zgodnie z którymi „Szkoła (…) kształtuje postawę szacunku dla środowiska przyrodniczego, w tym upowszechnia wiedzę o zasadach zrównoważonego rozwoju i motywuje uczniów do działań na rzecz ochrony środowiska oraz rozwija ich zainteresowanie ekologią”.

Edukacja ekologiczna z natury rzeczy musi mieć interdyscyplinarny charakter. Bazą dla jej skutecznego prowadzenia są przedmioty przyrodnicze dostarczające uczniom niezbędnej wiedzy o funkcjonowaniu środowiska oraz metod i narzędzi do jego badania. Również przedmioty humanistyczne, artystyczne i społeczna aktywność szkoły mogą wiele wnieść w zakresie kształtowania postawy odpowiedzialności za stan środowiska naturalnego – zarówno w wymiarze lokalnym, jak i globalnym. Dlatego w szkołach powinny być opracowane i wdrożone nowe szkolne programy edukacji ekologicznej, obejmujące wszystkich nauczycieli i wszystkie rodzaje zajęć. Dla naszego dobra i dobra przyszłych pokoleń nie należy dalej lekceważyć problemów współczesnego świata, jakie wiążą się ze skomplikowanym systemem relacji i współzależności między środowiskiem a społeczeństwem, w tym gospodarką, technologią i kulturą.

OCZEKIWANE TREŚCI EDUKACJI EKOLOGICZNEJ

1. Cele zrównoważonego rozwoju i działania prośrodowiskowe w ramach Agendy 2030.
2. Zmiany klimatu – przyczyny, przeciwdziałanie i adaptacja.
3. Poszanowanie naturalnych zasobów, w szczególności powietrza, wody, gleby i energii.
4. Bioróżnorodność – poznawanie, troska i ochrona.
5. Odnawialne źródła energii i energetyka jądrowa jako rozwiązania przyjazne środowisku.
6. Postępowanie z odpadami – zasada 4R (odrzuć, zredukuj, użyj ponownie, posegreguj).
7. Obchody Międzynarodowego Roku Owoców i Warzyw ONZ.
8. Ekologia jako nauka w praktyce szkolnej. Ekologia a sozologia.

PROPONOWANE METODY PRACY

1. Zajęcia w terenie i szkolne wycieczki edukacyjne.
2. Obserwowanie obiektów i zjawisk przyrody (dziennik obserwacji, monitoring przyrodniczy, eksperymenty).
3. Zakładanie szkolnych ogródków, łąk kwietnych, zielonych zakątków i tzw. zielonych parapetów (zajmowanie się nimi).
4. Obchody międzynarodowych dni, tygodni, lat ONZ.
5. Interdyscyplinarne zadania i projekty edukacyjne.

Praca metodą projektów, zajęcia terenowe i doświadczalne oraz gry edukacyjne i inne metody aktywizujące stosowane przez nauczycieli w obszarze edukacji przyrodniczej i problemów ochrony środowiska naturalnego budują pozytywną postawę uczniów w stosunku do naturalnego środowiska i przy okazji kształcą kompetencje kluczowe. Stosowanie metod badawczych i aktywizujących rozwija ich samodzielność i kreatywność, pobudza do myślenia rozumianego jako złożony proces umysłowy, polegający na tworzeniu nowych reprezentacji w oparciu o zdobywane informacje i obejmujący interakcję wielu operacji umysłowych, takich jak: analizowanie, wnioskowanie, abstrahowanie, logiczne rozumowanie, wyobrażanie sobie, sądzenie, twórczość.

Rozwijanie umiejętności podstawowych i przekrojowych uczniów, w szczególności z wykorzystaniem pomocy dydaktycznych zakupionych w ramach programu „Laboratoria przyszłości”.

KOMENTARZ

Pierwsze poczynania w obszarze tego kierunku podjęto w listopadzie 2021 roku, kiedy to Ministerstwo Edukacji i Nauki wspólnie z Centrum GovTech w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów zainicjowały działania mające na celu wspieranie tworzenia nowoczesnych szkół, w których zajęcia lekcyjne i pozalekcyjne będą prowadzone w sposób wymagający od uczniów praktycznego działania, udziału w doświadczeniach oraz eksperymentach, a przez to również samodzielnego wyciągania wniosków. Szkoły podstawowe jako pierwsze otrzymały duże wsparcie finansowe (100% wnioskowanej kwoty – średnio około 300 zł na jednego ucznia) bez konieczności wniesienia udziału własnego. Do projektu zgłosiło się 99% publicznych szkół podstawowych. Jednym z warunków uzyskania wsparcia był zakup wyposażenia wybranego z (wcześniej opracowanego w wyniku konsultacji) katalogu sprzętu i pomocy oraz wykorzystywanie tego wyposażenia w kolejnych, co najmniej pięciu latach szkolnych, podczas co najmniej 3 godzin zajęć w każdym tygodniu nauki, począwszy najpóźniej od roku szkolnego 2022/2023. W związku z ograniczoną dostępnością towaru (brakiem wybranego asortymentu) oraz wzrostem cen – z pewnością w większości szkół o sukcesie projektu będzie można mówić dopiero po 1 września 2022 roku. Dopiero wówczas dowiemy się również: w jakie wyposażenie zainwestowane zostały środki projektowe oraz jak zostaną wykorzystane w czasie nauki; w jaki sposób wykorzystano zakupione wyposażenie i sprzęt; na ile wzrosło zainteresowanie uczniów nauką, doświadczeniami, eksperymentowaniem oraz projektowaniem, modelowaniem oraz praktycznym działaniem na lekcjach techniki (i nie tylko).

Dzięki programowi „Laboratoria przyszłości” nauczyciele będą mieli możliwość doskonalenia zdolności manualnych uczniów, z pewnością wzrośnie również zainteresowanie kształceniem politechnicznym i bardziej świadomie będą dokonywane wybory związane z dalszą karierą zawodową. W wyniku realizacji projektu nauka w polskiej szkole ma być praktyczniejsza i częściej odnosić się do życia codziennego. Uczniowie będą badać, a także wyjaśniać zjawiska, które zachodzą w przyrodzie i współczesnym świecie. Dzięki wdrożeniu pakietów umożliwiających eksperymentowanie i interdyscyplinarne podejście do nauki z zastosowaniem metody STEAM usprawnione zostaną już istniejące rozwiązania.

Doskonalenie kompetencji nauczycieli w pracy z uczniem z doświadczeniem migracyjnym, w tym w zakresie nauczania języka polskiego jako języka obcego.

KOMENTARZ

Trudno jest bezpośrednio po rozpoczęciu się fali migracji ludności z terenów objętych działaniami wojennymi w Ukrainie mówić o doskonaleniu kompetencji nauczycieli w pracy z uczniem z doświadczeniem migracyjnym. Nauczyciele i pedagodzy w trybie natychmiastowym rozpoczęli poszukiwania rozwiązań w tym zakresie – zaczęli się uczyć nowych metod, adaptować sprawdzone sposoby, poszukiwać osób, które w dotychczasowym dorobku mają doświadczenia tego typu i mogą się nimi podzielić. Spontaniczność w niesieniu pomocy uchodźcom oraz wielość równoległych działań prowadzonych bez wsparcia systemowego spowodowała, że zadanie związane z doskonaleniem wskazanych w kierunku kompetencji pojawiło się trochę później. Nauczyciele konsultanci ZCDN-u jako jedni z pierwszych podjęli działania, próbując szukać odpowiedzi na pytanie: jak rozmawiać z dziećmi o wojnie? Fakt napłynięcia z falą uchodźców kilkuset tysięcy dzieci w wieku przedszkolnym, wczesnoszkolnym i szkolnym spowodował konieczność opracowania i realizacji działań w zakresie umiejętności nauczania języka polskiego jako obcego, ale również przygotowania pomocy dydaktycznych dla uczniów, którzy słabo lub w ogóle nie znają języka polskiego. Nie jest to proste wyzwanie, ale zaistniała sytuacja wymaga szybkich reakcji i ciągłego dostosowywania się do zmieniających się warunków. Szkoły, placówki doskonalenia nauczycieli, uczelnie, wydawnictwa szkolne oraz wiele innych instytucji przystąpiło do wzmożonych działań w tym zakresie. Powstają opracowania, słowniki, zeszyty ćwiczeń z myślą o ukraińskich uczniach, aby ułatwić im funkcjonowanie w polskiej szkole. Jak na razie dominują translatory. Nauczyciele języka polskiego podejmują studia podyplomowe w zakresie nauczania języka polskiego jako języka obcego, aby umożliwić porozumiewania się na linii nauczyciel – uczeń, nauczyciel – rodzic. Opieka nad uczniem w kryzysie wywołanym wojną w Ukrainie jest o tyle trudna, że nie zakończył się jeszcze proces udzielania wsparcia psychologiczno-pedagogicznego niezbędnego w łagodzeniu skutków pandemii. Ponieważ nie ma jednej gotowej recepty na wszystkie pojawiające się problemy, musimy sobie jakoś wspólnie radzić – ucząc się od siebie i dzieląc się doświadczeniem.