Wyniki badań na temat doświadczania przemocy rówieśniczej przez dzieci i młodzież budzą niepokój. Większość polskich uczniów (aż 79% według badań przytaczanych przez MEN) przynajmniej raz w życiu zetknęła się z jakąś formą przemocy. Część młodych dotknęła przemoc fizyczna, część – psychiczna. Do „tradycyjnych” form przemocy dołączają te z przestrzeni cyfrowej, których zasięg jest o wiele większy, a powszechność i łatwość dostępu do internetu powoduje, że zjawisko to w oczach najmłodszych traktowane jest zbyt często jako coś normalnego lub nieuniknionego.
W ostatnich miesiącach opinią publiczną wstrząsnęły informacje o „szon patrolach”. Opisując to bardzo delikatnie, te samoorganizujące się grupy nastolatków (z reguły chłopców) odwiedzają galerie handlowe i nagrywają lub robią zdjęcia osobom, które w ich ocenie są zbyt wyzywająco ubrane. Następnie zdjęcia lub nagrania są udostępniane w sieci, a pojawiające się pod nimi komentarze obrażają kobiety i dziewczęta uchwycone w kadrze bez ich zgody. Cały proceder spotkał się z potępieniem ze strony dorosłej społeczności, między innymi MEN-u czy Rzeczniczki Praw Dziecka. Skąd jednak w ogóle taki pomysł przyszedł do głowy nastolatkom? Czy zdawali sobie sprawę, że stosują przemoc? A jeśli tak, to dlaczego uważali to za działanie słuszne?
Profilaktyka przemocy to niełatwa kwestia. W wielu środowiskach w dalszym ciągu funkcjonuje schemat: nie ma widocznej przemocy – nic nie robimy, jest przemoc – trzeba osądzić i ukarać winnego. W takiej sytuacji rzadko dochodzi do zaopiekowania się osobami, które przemocy doświadczyły, a świadkowie traktowani są jedynie jako osoby pomagające ustalić przebieg zdarzeń. Pojawiają się – niestety zbyt często – sytuacje kuriozalne, gdzie to ofiara musi się bronić przed oskarżeniami lub udowadniać swoją niewinność i krzywdę. Na szczęście, obecnie mamy wiele programów, projektów i propozycji na zupełnie inną pracę – i z zaistniałą przemocą, i służącą jej przeciwdziałaniu.
W przypadku gdy przemoc już się zadziała, badacze problemu i praktycy (osobą, która łączy obie role, jest na przykład prof. Jacek Pyżalski) wskazują na kilka istotnych kwestii. Przede wszystkim pracować należy zarówno z osobą/osobami dokonującą/dokonującymi przemocy, jak i osobą/osobami jej doświadczających. Tu ważne jest także nazewnictwo – w literaturze naukowej odchodzi się od pojęć „sprawca” i „ofiara”, ponieważ oba są bardzo stygmatyzujące i utrudniają wyjście z tej roli. Dodatkowo, coraz częściej mówi się o pracy z tzw. świadkami przemocy. Liczne badania pokazują różne formy tej postawy, od sprzyjających i zachęcających do przemocy, poprzez zupełnie obojętnych i niereagujących, a także tych, którzy chcieliby coś zrobić, ale się tego boją, po tych, którzy próbują wesprzeć osobę doświadczającą przemocy. Praca ze świadkami okazuje się bardzo efektywna, również ze względu na profilaktyczny charakter oraz wzmacniający odwagę społeczną. Powstały konkretne metody i techniki, które można wykorzystać, na przykład: Metoda Wspólnej Sprawy, Kręgi Naprawcze (w Bibliotece CEO znaleźć można krótką publikację Magdaleny Wegner na ten temat), czy pomocne przy pracy z wykluczeniem Koło Przyjaciół.
Jako pedagodzy powinniśmy jednak przede wszystkim podjąć liczne działania, by przemoc wśród naszych podopiecznych się nie pojawiła. Kluczowe jest tu stworzenie zespołu klasowego, który będzie łączyło coś więcej niż wspólna nauka przez pięć dni w tygodniu w określonych godzinach. Pomóc możemy w budowaniu więzi między uczniami – i nie chodzi tu o stworzenie grupy dwudziestu czy trzydziestu przyjaciół, bo to mało możliwe. Prof. Pyżalski opisuje więzi w klasie, ilustrując je nitkami i sznurkami. Między niektórymi uczniami w klasie nitka będzie cienka, bo nie łączy ich wiele, gdyż mają różne doświadczenia etc. Jednak nawet ona może być mocna, niczym wędkarska żyłka. Część nitek będzie jak sznurek, część – jak grube liny, które nie zostaną zerwane nawet długo po zakończeniu szkoły. Metod tworzenia takich więzi jest całkiem sporo, od zmieniania miejsc w ławkach, po wspólną organizację, całą klasą, spotkania z gościem spoza szkoły. Dlaczego to jest ważne? Bo dzięki takim więziom bardzo trudno jest uruchomić schematy przemocowe.
Profilaktyką przemocy mogą być także działania niezwiązane z nią bezpośrednio, ale wyposażające uczniów w ważne kompetencje sprzyjające relacjom między ludźmi. Wśród nich jest oczywiście komunikacja i wszystkie związane z nią umiejętności. To także poznanie narzędzi ułatwiających radzenie sobie z trudnymi emocjami oraz stresem. Narzędziami w tym wypadku będzie także kształtowanie postawy opartej na szacunku wobec innych oraz samoświadomości własnych uczuć i stanów emocjonalnych.
W tym celu, z inicjatywy Ministerstwa Edukacji Narodowej, od 29 września do 3 października będzie trwał Tydzień Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej. W ramach tego przedsięwzięcia MEN zachęca do organizacji lekcji wychowawczych i szkolnych akcji. Razem z Instytutem Badań Edukacyjnych, Ośrodkiem Rozwoju Edukacji, NASK-iem oraz organizacjami pozarządowymi stworzono zestaw materiałów, scenariuszy i pomocy dydaktycznych, które można wykorzystać do budowania dobrych relacji i wzmacniania kultury szacunku.
Ciekawym uzupełnieniem, a także dodatkową perspektywą w temacie przemocy rówieśniczej, może być raport opracowany przez Marię Hawranek dla czasopisma (i społeczności wokół niego) „Kosmos dla Dziewczynek” zatytułowany Dziewczyńskie psychologiczne wojny podjazdowe (raport można pobrać ze strony „Kosmos dla dorosłych. Portal wiedzy”). Choć czasopismo adresowane jest przede wszystkim do młodszych osób, to sam raport może zainteresować znacznie szersze grono odbiorców. Dotyka on kwestii przemocy najmniej widocznej, bo relacyjnej i wiążącej się z jakąś formą wykluczenia. Jak twierdzi prof. Pyżalski – bardzo ważne jest umieć taką formę przemocy/bullyingu dostrzegać, bo najczęściej od niej się zaczyna dalsza eskalacja. Im szybciej to wychwycimy, tym szybciej będziemy mogli zareagować. Należy tu dodać, że nawet jeśli ta forma eskalować nie będzie, to, po pierwsze, zostawia ona wyraźne ślady w naszych systemach nerwowych, które mogą się odezwać w życiu dorosłym. Po drugie, nawet ta forma, choć pozornie wydaje się mniej ważna, może doprowadzić do poważnych problemów psychicznych młodych osób, z samobójstwem włącznie. Nasza, czyli dorosłych, uważność jest więc niezwykle istotna.
Na zakończenie jeszcze jedna przestrzeń, która może się stać, a niekiedy już się niestety staje, przestrzenią przemocy. Sprawa migracji i migrantów jest istotna z dwóch powodów. Po pierwsze, w naszych szkołach mamy coraz więcej uczniów innych narodowości, grup etnicznych itd. Po drugie, dzięki internetowi, szybkiej komunikacji, zwiększonej mobilności, kontakt z różnorodnością świata jest możliwy tak jak nigdy wcześniej. Wymaga to zaopiekowania się tą sferą w szkole i wprowadzenia wielu aspektów związanych z edukacją globalną. Mamy wiele propozycji przygotowanych przez różne organizacje, realizujących w ten sposób swoją misję (na przykład Polska Akcja Humanitarna). W kontekście profilaktyki przemocy warto zainteresować się programem opracowanym przez Fundację Szkoła z Klasą, zatytułowanym „Niewidoczne historie”. Program składa się z trzech części: raportu z badań „Niewidoczne historie: Jak powstają wspólne narracje na temat aktualnych migracji europejskich”, opracowanych materiałów warsztatowych zawierających scenariusze zajęć dla klas VII–VIII szkoły podstawowej i szkoły ponadpodstawowej pod tytułem „Edukacyjny narzędziownik migracyjny” oraz cyklu czterech webinarów „Czwartki z edukacją międzykulturową”, które odbędą się w październiku. To narzędzie również nie jest bezpośrednim radzeniem sobie z zaistniałą przemocą, ale zdecydowanie może być pomocne przy jej przeciwdziałaniu, dzięki wiedzy, którą przekazuje, a także kompetencjom i postawom, które może ukształtować.
Wydarzenia, które dzieją się obecnie na świecie, niezgoda w świecie polityki, którą tak łatwo możemy obserwować za pośrednictwem mediów, skądinąd rojących się od fake newsów, przemocy słownej, komunikacji opartej nie na szukaniu tego, co łączy, ale udowadnianiu kto ma rację – to wszystko wpływa i na nas, dorosłych, i na naszych uczniów. Do tego dodać trzeba ich relacje rodzinne, rówieśnicze, a także te z nami i zadaniami, które przed nimi stawiamy. Czasem jedna, nawet mała rzecz może wywołać sytuację, która spowoduje przemoc między naszymi uczniami, a następnie jej trwanie i/lub eskalację. Jednak równie mała rzecz może się przyczynić także do jej zapobiegnięcia, do wzmocnienia poczucia wartości, zbudowania relacji. Warto przyglądać się różnym pomysłom i rozwiązaniom, by wybierać te, które najbardziej pasują do nas samych.
