„(…) pochowane z pietyzmem szczątki ludzi, którzy dożyli długich, jak na okres przedhistoryczny, 50–60 lat” – o kogo tu chodzi? Czy to pierwotni wodzowie, czy najwięksi wojownicy, albo myśliwi w paleolitycznych społecznościach łowiecko-zbierackich? Wiele wskazuje, że to jednak ktoś inny.
W artykule Szamani edukacji („Refleksje” 1/2022, s. 54–57) w ten sposób zostały opisane osoby niezwykle szanowane przez paleolityczne społeczności. Po pierwsze, dożywały takiego wieku, który znacznie przewyższał szacowaną średnią; po drugie, ich pochówek uzupełniony był elementami świadczącymi o ważnej roli, o docenieniu ich za życia i po śmierci. Bazując na tych odkryciach archeo- i antropologicznych, prof. Marek Kaczmarzyk, biolog ewolucyjny i neurodydaktyk, określił ich ówczesnymi nauczycielami, szamanami wiedzy. To oni zachowywali w swoich umysłach mądrość przeszłych pokoleń, doświadczenia społeczności, które nieraz ratowały życie i zdrowie kolejnym potomkom. Oczywiście nie mamy tu zupełnej pewności, ale intuicja naukowa wydaje się być słuszna. Szczególna troska tych prehistorycznych społeczności o ich chodzącą pamięć i doświadczenie ją potwierdza. Podobnie analogia w postaci niepiśmiennych grup poznawanych, na przykład przez Europejczyków, już w czasach historycznych. Postać dostojnego starca z długą brodą lub szeroko poważanej starszej kobiety (choć to rzadsze zjawisko), dzielących się swą mądrością, przeniknęły także do mitów, legend i bajek. Na co warto zwrócić uwagę, przy opisywaniu tego zjawiska, to słowo – co ważne, słowo mówione, nie pisane. Zanim zostało spisane – miało z pewnością wiele wersji. I to jest w tym niezwykle piękne i dające dalszy potencjał tworzenia.
Do czego ludziom kiedyś służyły opowieści? Pierwszy powód został już opisany – przekazanie mądrości przeszłych pokoleń. Jednak tę ideę możemy rozumieć w różny sposób. Zanim zaczęła się nauka, czyli badanie zjawisk poprzez postawienie hipotezy, szukanie dowodów i wyciąganie z nich wniosków, ludzie tłumaczyli sobie obserwowane zjawiska, tworząc historię. Dlaczego zmieniają się pory roku? Bo grecka bogini przyrody i rolnictwa Demeter tęskni lub cieszy się na spotkanie z córką. Albo nordycki bóg burzy i gromów Thor pokonuje lodowych gigantów, by zrobić miejsce bogom płodności i urodzaju. A może to słowiańska Kostroma umiera i zmartwychwstaje w takim samym cyklu jak obserwowane rośliny? Te opowieści nie miały służyć jedynie wyjaśnianiu reguł natury, ale posiadały też aspekt dydaktyczny. Przypominały – po zimie nadejdzie wiosna, bądź gotowy, bądź gotowa do świętowania powrotu bóstw, czyli do pracy nad uprawami. W ten sposób kolejne pokolenia wiedziały, kiedy jest czas pracy, kiedy odpoczynku, odmierzały czas i planowały własne życie. Opowieści miały wyjaśniać także bardziej złożone kwestie – jak powstał świat, skąd wziął się człowiek, co będzie z nim po śmierci? Tworzenie różnorodnych opowieści mogło pomagać w opanowaniu lęku, niepewności, jakie niosły te istotne pytania.
Opowieści miały niezwykłą moc. Czy nadal ją mają? Zdecydowanie tak, choć część ich celów uległa zmianie. Wielu odpowiedzi na temat funkcjonowania wszechświata szukamy w nauce. To słuszna tendencja – dobrze, że się kształcimy, rozwijamy, również w kwestii krytycznej analizy zdobywanych informacji i oddzielania ich od mitów i nadinterpretacji. Jednak opowieści nadal mogą być bardzo potrzebne i użyteczne. Na warsztatach storytellingowych, które odbyły się w czasie ferii zimowych w ZCDN-ie, nauczyciele zwrócili uwagę na wiele dydaktycznych i wychowawczych korzyści, które niosą ze sobą techniki i metody związane z opowiadaniem i tworzeniem opowieści. Wzmacnianie pewności siebie, rozwój myślenia krytycznego i kreatywnego, budowanie otwartości, empatii, współpracy, rozwijanie wyobraźni i kompetencji komunikacyjnych, w tym słuchania siebie nawzajem. To także forma wymiany informacji, budowanie dobrej, bezpiecznej atmosfery w zespole klasowym, czasem także pomoc w rozwiązywaniu tzw. sytuacji trudnych. A sam wymieniony wyżej storytelling – tak obecnie modny wśród kompetencji związanych z biznesem, od technik sprzedaży po przywództwo – to przecież nic innego jak pradawne opowiadanie historii, wyjaśniające reguły życia w społeczeństwie.
Opowieści są w nas i lubimy je wydobywać na zewnątrz. Widać to po małych dzieciach, często tworzących naprawdę niezwykłe historie. My, dorośli, zbyt często je hamujemy: „nie opowiadaj głupot”, „nie zmyślaj”, „zajmij się nauką”, „zajmij się czymś pożytecznym”. Właśnie, przecież opowieści są niezwykle pożyteczne i niosą w sobie niezwykłą naukę, w różnych jej aspektach. Warto wprowadzać opowieści do naszego warsztatu dydaktycznego – zarówno te, które my prezentujemy, jak i te, które ćwiczą uczniowie. Metod, pomocy technicznych (w tym gier) i inspiracji jest naprawdę mnóstwo. Nie są tu niezbędne zdolności aktorskie (choć z pewnością mogą pomóc). Kluczowy jest własny autentyzm – również ten emocjonalny. Opowieści mają wielką moc – warto ją odkrywać i sprawiać, by w nas działała.
ZF
