Tym razem współorganizowane przez Zachodniopomorskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Instytut Historyczny Uniwersytetu Szczecińskiego spotkanie z książką biograficzną odbyło w Światowym Dniu Książki i Praw Autorskich. 23 kwietnia gościliśmy dr Sylwię Chutnik, publicystkę, działaczkę społeczną i promotorkę literatury. Obok pisarki udział w rozmowie, poprowadzonej przez dr Katarzynę Rembacką (ZCDN), wziął prof. Radosław Ptaszyński (IH US).
Spotkanie było jednym z wydarzeń zorganizowanych w związku z obchodami Dnia Pamięci Ofiar Holocaustu i Powstania w Getcie Warszawskim. Sylwia Chutnik w 2023 roku we współpracy z Moniką Sznajderman zredagowała publikację Kwestia charakteru. Bojowniczki z getta warszawskiego (wydawnictwo Czarne/POLIN), będącą pretekstem do dyskusji o tych, o których nie snuto dotąd opowieści. Bohaterkami tej książki są bowiem dziewczyny i kobiety znane do tej pory tylko z imienia, z pojedynczych wzmianek w tekstach źródłowych, jako towarzyszki walki swoich kolegów. Jak piszą redaktorki tomu: „wydaje się szczególnie ważne, aby kobiety dotychczas pomijane w oficjalnej narracji bądź »zgubione w pamięci« wreszcie odzyskały miejsce w historii”.
Na pytanie, czy żeński skład pracujących nad publikacją osób był celowy (kobietami są nie tylko bohaterki opowieści, ale ich autorki i redaktorki tomu), Sylwia Chutnik odpowiedziała twierdząco: „Taki był zamysł, żeby kobiece historie były niesione przez inne kobiety. Dla mnie osobiście jest to symboliczne, kiedy badaczki próbują kontynuować herstorie przerwane, kiedy próbują tworzyć portrety kobiet w wersji w dużej mierze uniwersalnej, ale z prywatnej perspektywy, z dozą osobistych fascynacji”.
Zapytany o funkcję emocji w ścieżce badawczej prof. Radosław Ptaszyński odpowiedział, że samo zainteresowanie danym tematem, również w sensie naukowym, jest emocją; tym bardziej uzasadniona jest ich obecność przy tematyce podjętej przez redaktorki.
Sylwia Chutnik odkryła przed słuchaczkami i słuchaczami rozmowy tajniki pracy warsztatowej nad książką. Lista bojowniczek (określenie to okazało się kontrowersyjne i zaakceptowane dopiero po długich dyskusjach), których portrety miały się znaleźć w tomie, została przekazana wybranym autorkom zajmującym się tematem Zagłady (pisarkom, artystkom, dziennikarkom, badaczkom, publicystkom, aktywistkom). Pomysł na tak urozmaicone grono Sylwia Chutnik uzasadniła następująco: „Należy mówić o przeszłości różnymi językami. Różnorodność pokazuje, że nie ma jednej historii (herstorii), nie ma jednej odpowiedzi na pytanie”. Wyboru swoich bohaterek – z racji nielicznych materiałów źródłowych o tych dzielnych dziewczynach – autorki dokonywały poniekąd intuicyjnie. Sylwia Chutnik, opowiadając o poszczególnych badaczkach, które podjęły się tej „archeologicznej” pracy, zwracała uwagę na trudności i liczne chwile zwątpienia. To było „prowadzenie historii od małego szczegółu”, jak czerwony beret, czy warkocze, albo barwa głosu – jak w przypadku Miry Fuchrer, dziewczyny Mordechaja Anielewicza. Z perspektywy naukowej ciekawe było to, że gdy któraś z autorek w poszukiwaniu jakichkolwiek śladów jechała do zagranicznego archiwum, przeszukiwała je również pod kątem innych bohaterek książki – jakby ich solidarność w walce o godność ludzką przetrwała i ujawniła się wśród członkiń powstałego kolektywu, chcących dać im podmiotowość.
Prof. Ptaszyński zaznaczył, że omawiana metoda biograficzna ma obecnie swój złoty czas. Zaskakujące w tym kontekście jest to – na co zwróciła uwagę nasza gościni – że od obecnej od niedawna na gruncie polskim kategorii herstorii w Stanach Zjednoczonych już się odchodzi, uznawszy jej formułę za wyczerpaną – jak się okazuje, binarne podejście do płci jest nie dość pojemne.
Podkreślając, że zbiór portretów nie jest ani zamknięty, ani reprezentatywny, Chutnik wyraziła nadzieję, że przywrócona pamięć zachęci do dalszych badań nad anonimowymi „bojowniczkami”, by wyłuskać z ich dramatycznych biografii i granicznych doświadczeń sens walki i – w przeważającej większości – śmierci. Zaledwie pięć z kilkunastu opisanych młodych kobiet przeżyło wojnę; trzy z nich niemal natychmiast wyemigrowały, jedna została zamordowana w 1947 roku. Tylko jedna została w Polsce – a i ona musiała opuścić swój kraj w wyniku antysemickiej kampanii Marca ’68.
Zachęcamy do sięgnięcia po tę pozycję, dostępną w zbiorach Biblioteki Pedagogicznej (ZCDN), by poznać „(…) dziewczyny, które ryzykowały swoje życie, przemieszczając się między gettami, zaspokajały (…) najbardziej podstawowe ludzkie potrzeby: niosły nadzieję, dodawały otuchy (…)”, które „Jako pierwsze szmuglowały broń, granaty, amunicję (…)” (s. 254).
Z głosów zabranych przez osoby przybyłe na spotkanie przebijały wdzięczność za podjętą w książce tematykę i potrzeba dalszego poznawania historii dotyczącej Holocaustu, która systemowo, skutecznie została nam – jako narodowi i ludzkości – w dużej mierze odebrana. Istnieje nadzieja, że dzięki książkom jak ta „zbudowany zostanie most” pomiędzy 18-letnią łączniczką Franią Beatus a współczesną młodzieżą – podsumowała rozmowę Katarzyna Rembacka.
